[Cốt toái bổ] Hình ảnh, công dụng chữa bệnh và cách dùng

Cốt toái bổ là vị thuốc quý có tác dụng bổ thận, phá huyết ứ và cường kiện gân cốt. Dưới đây là hình ảnh, công dụng của loại dược liệu này.

Với công năng đa dạng, dược liệu này thường được sử dụng trong nhiều bài thuốc uống và thuốc chườm đắp trị chứng bong gân, tụ máu do té ngã, chấn thương, cơ thể suy nhược, lưng đau gối mỏi và chân răng lung lay do thận hư yếu lâu ngày.

• Tên gọi khác: Tắc kè đá, bổ cốt toái, tổ phượng,…
• Tên khoa học: Drynaria fortunei
• Tên dược: Rhizoma Gusuibu
• Họ: Dương xỉ – Polypodiaceae
• Dược liệu cốt toái bổ là phần rễ củ đã được sấy/ phơi khô của loài thực vật cùng tên

Cốt toái bổ là cây gì?

Cốt toái bổ (bổ cốt toái) là vị thuốc quý được dùng trong nhiều bài thuốc Đông y. Thảo dược này có tên khoa học Drynaria fortunei, thuộc họ Dương xỉ. Cốt toái bổ sống ký sinh trên những thân cây lớn, tập trung chủ yếu ở Trung Quốc, Việt Nam và Lào.

Với nhiều tác dụng đối với sức khỏe, thảo dược này được sử dụng trong nhiều bài thuốc và món ăn điều trị một số bệnh lý thường gặp. Ngoài ra, cốt toái bổ còn được dùng để ngâm rượu nhằm cải thiện sức khỏe, bổ thận và cường kiện gân cốt.

Mô tả dược liệu cốt toái bổ

1. Đặc điểm

Cốt toái bổ là loài thực vật thuộc họ Dương xỉ và phát triển chủ yếu ở hốc đá hoặc mọc trên những thân cây lớn có đám rêu ẩm ướt (chủ yếu là cây đa, cây si). Phần rễ của cây phát triển mạnh, dày và được bao phủ bởi lớp lông mượt vàng óng.

Cây cốt toái bổ có 2 dạng lá, lá thường dạng lá kép lông chim, mỗi lá có khoảng 7 – 12 cặp lá kép, dài 10 – 30cm, cuống dài 4 – 7cm. Mặt dưới của lá có các túi bào tử, nằm 2 bên gân lá, bào tử có màu nâu hoặc màu vàng nhạt. Lá hứng mùn nằm ở dưới thân rễ, phiến có hình xoan, gốc tim, không có cuống và mép lá có răng cưa nhọn.

2. Hình ảnh

3. Phân bố

Cây mọc nhiều ở Trung Quốc, Lào và Việt Nam. Ở nước ta, cốt toái bổ phát triển nhiều ở các tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ như Sơn La, Cao Bằng, Hòa Sơn, Lào Cai, Lạng Sơn, Nghệ An, Quảng Bình,…

4. Bộ phận dùng

Phần thân rễ của cây được sử dụng để làm thuốc.

5. Thu hái, sơ chế

Có thể thu hái quanh năm nhưng thời điểm thích hợp nhất là vào tháng 4 – 8 hằng năm. Sau khi hái thân rễ về, đem cạo lớp lông bên ngoài, cắt bỏ rễ con và rửa với nước sạch. Thái từng miếng mỏng và đem phơi hoặc sấy khô để dùng dần. Khi dùng, có thể dùng sống hoặc tẩm với mật ong/ rượu, sao qua.

6. Thành phần hóa học

Hiện nay, khoa học chỉ mới tìm thấy tinh bột và flavonoid trong thảo dược này.

7. Cách bảo quản

Dược liệu ít khi bị ẩm mốc nhưng cần bảo quản ở nơi khô ráo và thoáng mát để đảm bảo dược tính.

Tác dụng của vị thuốc cốt toái bổ

1. Tính vị – Quy kinh

• Vị đắng, tính ấm
• Quy vào kinh Can, Thận

2. Tác dụng của cốt toái bổ theo Đông y

Cốt toái bổ có tác dụng cầm máu, giảm đau, mạnh gân xương, bổ thận, hoạt huyết và hóa ứ.

Đông y thường sử dụng dược liệu này trong các bài thuốc điều trị các chứng bệnh sau:

• Gãy xương, bong gân, tụ máu do chấn thương, tẽ ngã
• Đau nhức lưng, tê mỏi gối, ù tai, cơ thể suy nhược do thận hư yếu
• Nhức răng do thận yếu
• Ứ huyết do chấn thương

3. Công dụng của cốt toái bổ theo y học hiện đại

Theo nghiên cứu y học hiện đại, cốt toái bổ có các công dụng sau:

• Giảm đau, an thần
• Tăng khả năng hấp thu calci và phosphor, từ đó giúp xương nhanh lành và chắc khỏe hơn
• Hỗ trợ làm giảm lipid máu và phòng ngừa chứng xơ vữa động mạch

4. Liều lượng sử dụng

Cốt toái bổ thường được dùng để ngâm rượu và dùng trong các bài thuốc uống, chườm đắp. Liều dùng khuyến cáo: 10 – 20g/ ngày.

15 Cách dùng cốt toái bổ chữa bệnh, bồi bổ sức khỏe

1. Bài thuốc trị chứng răng long, đau nhức, chân răng chảy máu do thận hư

• Bài thuốc 1: Dùng cốt toái bổ (bột) sao đen, sau đó dùng 1 ít xát vào chân răng để cầm máu.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị phục linh, trạch tả, sơn dược, sơn thù và đơn bì mỗi thứ 12g, cốt toái bổ và thục địa mỗi thứ 16g, tế tân 2g. Sắc uống, ngày dùng 1 thang cho đến khi khỏi.

2. Bài thuốc chữa gãy xương kín, chấn thương phần mềm

• Bài thuốc 1: Dùng lá sen tươi, quả bồ kế tươi, lá trắc bách diệp tươi và cốt toái bổ bằng lượng nhau. Đem các vị tán bột mịn, mỗi lần dùng 12g thuốc bột hãm với nước sôi uống, ngày dùng 2 lần. Sau đó, dùng phần bã đắp bên ngoài để giảm viêm, giúp xương chóng lành.
• Bài thuốc 2: Chuẩn bị nhũ hương, bằng sa, đương quy, huyết kiệt, tục đoạn, một dược, cốt toái bổ, đại hoàng, địa miết trùng bằng lượng nhau. Đem các vị tán bột mịn, sau đó trộn với Vaselin và thoa lên chỗ đau nhức giúp xương nhanh liền.

3. Bài thuốc trị chai chân

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ 9g và cồn 95% 100ml.
• Thực hiện: Đem ngâm trong vòng 3 ngày là dùng được. Sau đó, dùng xát lên vùng da bị chai đều đặn trong vài ngày cho đến khi vết chai biến mất.

4. Bài thuốc phòng nhiễm độc Streptomycin

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ 30g.
• Thực hiện: Sắc uống và chia thành 2 lần uống trong ngày.

5. Bài thuốc chữa chứng lưng đau gối mỏi do thận hư yếu

• Chuẩn bị: Củ mài (hoài sơn) và cẩu tích mỗi thứ 20g, cốt toái bổ, đỗ trọng và tỳ giải mỗi thứ 16g, dây đau xương, rễ cỏ xước và thỏ ty tử mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang. Sử dụng bài thuốc đều đặn cho đến triệu chứng thuyên giảm hẳn.

6. Bài thuốc trị gãy xương, suy nhược cơ thể và phòng ngừa loãng xương ở người cao tuổi

• Chuẩn bị: Ba kích, hoài sơn và đẳng sâm mỗi thứ 16g, mẫu lệ, tục đoạn, đương quy, hoàng kỳ, cẩu tích, cốt toái bổ và bạch truật mỗi thứ 12g, thiên niên kiện 10g.
• Thực hiện: Nấu thành cao lỏng uống hằng ngày hoặc dùng ở dạng thuốc thang, ngày dùng 1 thang.

7. Bài thuốc chữa chứng thấp khớp mãn tính thể nhiệt

• Chuẩn bị: Thiên hoa phấn, thổ phục linh, độc hoạt, cốt toái bổ, khương hoạt, thạch cao, hy thiêm, kê huyết đằng, uy linh tiên, đan sâm, rau má và sinh địa mỗi thứ 12g, cam thảo 4g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang.

8. Bài thuốc chữa chứng phong thấp thuộc huyết

• Chuẩn bị: Rễ gắm 120g, cốt toái bổ 40g, rễ rung rúc 80g, vỏ chân chim 100g, rễ chiên chiến và bạch hoa xà (rễ bươm bướm) mỗi thứ 60g, rễ bưởi bung, xích đồng nam, cỏ xước, ô dược và tiền hồ mỗi thứ 40g.
• Thực hiện: Nấu thành cao đặc rồi đem ngâm với 2 lít rượu trắng 40 độ trong 3 ngày. Sau đó, dùng vải lọc lấy dịch trong. Mỗi lần uống 30ml, ngày dùng 2 lần.

9. Bài thuốc trị tụ máu, bong gân do té ngã

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ tươi.
• Thực hiện: Bỏ lá, lông tơ, rửa sạch và giã nát. Sau đó, thêm vào một ít nước và gói vào lá chuối đã nướng mềm. Đắp lên chỗ đau nhức, dùng vải cố định lại. Thay thuốc chườm 2 lần/ ngày. Thực hiện liên tục trong vài ngày sẽ thấy xương khớp đỡ đau nhức, hết máu bầm.

10. Món ăn chữa chứng đau răng, đau lưng và ù tai do thận hư

• Chuẩn bị: Bầu dục lớn 1 cái và cốt toái bổ tán bột 4 – 6g.
• Thực hiện: Sơ chế bầu dục lớn rồi cho bột thuốc vào, cố định bằng tăm và nướng chín. Ăn mỗi ngày 1 quả cho đến khi các triệu chứng thuyên giảm thì ngưng.

11. Bài thuốc chữa chứng gãy xương lâu ngày không liền và chứng suy nhược ở người cao tuổi

• Chuẩn bị: Mẫu lệ, tục đoạn, cẩu tích, hoàng kỳ, cốt toái bổ, mẫu lệ, đương quy và bạch truật mỗi thứ 12g, đảng sâm, ba kích, hoài sơn mỗi thứ 16g và thiên niên kiện 8g.
• Thực hiện: Nấu thành cao lỏng hoặc sắc uống, ngày dùng 1 thang.

12. Bài thuốc trị chứng phong thấp do huyết

• Chuẩn bị: Thạch hộc (rửa với rượu, chưng kỹ và sấy khô) 160g, cẩu tích (tẩm rượu nấu với nước muối và đem phơi khô) 240g, cốt toái bổ (cạo bỏ lông mịn, thái mỏng, sau đó đem tẩm với mật, phơi khô), rễ cỏ xước (dùng dược liệu tươi, đem rửa với rượu) 160g, lá ké đầu ngựa (phơi trong râm) 40g, quán chung (phơi trong râm, sau đó bỏ lông và vỏ) 100g và vỏ chân chim (sao vàng) 160g.
• Thực hiện: Đem dược liệu tán bột mịn, trộn với mật làm thành viên. Mỗi ngày dùng 8 – 12g uống với nước gừng hoặc rượu ấm.

13. Bài thuốc bồi bổ sức khỏe và cường kiện gân cốt

• Chuẩn bị: Bột sừng hươu nai và bột cốt toái bổ mỗi thứ 2g, bột mẫu lệ 2g.
• Thực hiện: Chế thành hoàn, dùng đều đặn trong 3 – 4 tuần lễ để xương nhanh lành, giảm đau nhức.

14. Bài thuốc chữa chứng chân tay bủn rủn, mệt mỏi, đầu nặng, khô miệng do thận hư yếu

• Chuẩn bị: Sâm bố chính, gạc nai nướng, tang ký sinh, cốt toái bổ và củ mài (hoài sơn) mỗi thứ 6g, mẫu đơn và nhụy sen mỗi thứ 4g, hà thủ ô đỏ 12g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng 1 thang.

15. Cách ngâm rượu cốt toái bổ

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ thái mỏng, phơi khô 1kg và rượu 40 độ 3.5 lít.
• Thực hiện: Cho dược liệu vào bình thủy tinh và đổ rượu vào, đậy kín nắp ngâm trong 30 ngày là dùng được. Mỗi ngày uống 2 – 3 lần, mỗi lần 1 ly nhỏ (khoảng 20 – 30ml).

Lưu ý khi sử dụng bài thuốc từ cốt toái bổ

Cốt toái bổ là vị thuốc tốt cho xương khớp và các chứng bệnh do ứ huyết, thận hư yếu. Tuy nhiên trước khi sử dụng bài thuốc từ dược liệu này, bạn cần lưu ý một số vấn đề sau:

• Không dùng cốt toái bổ cho trường hợp thiếu âm kèm nhiệt nội (âm hư, huyết hư).
• Tránh nhầm lẫn với cây tắc kè đá – Drynaria bonii Christ hay cây ráng bay – Drynaria quercifolia. Thân rễ của các loại thảo dược này cũng được phơi khô để dùng thuốc và đều được gọi là “cốt toái bổ”. Do đó khi tìm mua dược liệu, cần chú ý để tránh nhầm lẫn.

Bài viết đã tổng hợp thông tin về một số tác dụng, bài thuốc và cách ngâm rượu cốt toái bổ. Hy vọng qua những thông tin trên, bạn đọc có thể hiểu rõ hơn về công dụng và cách sử dụng vị thuốc này. Tuy nhiên để đảm bảo an toàn và tính hiệu quả, nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi áp dụng bài thuốc từ cây bổ cốt toái.